Fauna naszych wód
(Przedruk elektroniczny za zgodą PZA z czasopisma "Akwarium" nr 5-6/87)
Mirosław Krężel
Oprócz ryb zamieszkujących zbiorniki wodne naszego kraju, istnieje wiele organizmów, stanowiących ogromną część fauny, z których podstawowe gromady i typy reprezentowane są przez jeden lub więcej rodzajów. Wiele z tych zwierząt zasługuje na uwagę ze względu na ciekawą budowę ciała, tryb życia oraz stosunkowo łatwą ich hodowlę. Najczęściej przynoszone są one do akwarium z pokarmem lub roślinami. Część z nich nie stanowi zagrożenia dla ryb, inne zaś mogą na nich pasożytować, stwarzając również zagrożenie dla ikry lub narybku.
Jeśli trafią one do naszych zbiorników, warto poświęcić nieco czasu na stworzenie im odpowiednich warunków bytowania. Nie mogą być trzymane wraz z rybami, natomiast w specjalnie przeznaczonych do tego celu, oddzielnych zbiornikach; stanowią interesujący obiekt obserwacji.
Przed przystąpieniem do omawiania poszczególnych gatunków należałoby zapoznać się z klasyfikacją tych organizmów. Za podstawę ich podziału można przyjąć:
1) miejsce i sposób życia, 2) strefę, w której występują.
1)
Bentos - ogół organizmów zwierzęcych i roślinnych, zamieszkujących dno zbiorników wodnych, przytwierdzonych lub osiadłych na nim, albo zamieszkujących osady denne (ślimaki, małże).
Peryfiton - organizmy osiadłe (roślinne i zwierzęce), przyczepione do łodyg i liści roślin, korzeni itp. (gąbki słodkowodne, stułbie).
Plankton - zespół drobnych organizmów roślinnych i zwierzęcych, unoszących się w wodzie i w większym (np. fitoplankton) lub mniejszym (np. zooplankton) stopniu zależnych od prądów. Charakterystyczną cechą zwierząt planktonowych jest ich przezroczystość (oczliki, rozwielitki).
Nekton - organizmy zwierzęce zdolne do swobodnego pływania w przybrzeżnej i otwartej strefie wód (ryby, płazy).
Neuston - drobne organizmy, żyjące na błonie powierzchniowej wód stojących lub pod nią (pierwotniaki, nartniki).
2)
a. Wody stojące:
Strefa przybrzeżna (litoralna) - dobrze prześwietlona strefa płytkiej wody, rozpościerająca się od pobrzeża do głębokości zanikania życia roślin. Charakteryzuje się dużą różnorodnością form zwierzęcych. Na łodygach i liściach roślinności zakorzenionej (makrofitów) występują często larwy ważek, mszywioły, stułbie czyli hydry oraz larwy ochotkowatych, tworząc p e r y f i t o n. Inne zwierzęta żyjące na powierzchni dna lub w warstwie mułu i szczątków roślin, to ślimaki, pełzające larwy ważek i jętek oraz drobne stawonogi występujące przy dnie (kiełż, ośliczka, wodopójka), a zwłaszcza larwy ochotkowatych. W głębszych warstwach osadów występują małże i pierścienice. Jest to grupa zwierząt składających się na bentos. Do nektonu litoralnego należą chrząszcze wodne i niektóre pluskwiaki, a także ryby, żaby, traszki oraz kijanki żab i ropuch. Na błonce powierzchniowej wód lub pod nią żyją liczne pierwotniaki i inne mikroorganizmy oraz trzy grupy owadów: chrząszcze krętaki, nartniki duże (Gerridae) i mniejsze (Vellidae). Wchodzą one w skład neustonu.
Z o o p I a n k t o n strefy litoralnej, to głównie duże, słabo pływające, często osiadające na roślinach i dnie wioślarki (Daphnia, Simocephalus), niektóre gatunki widłonogów, małżoraczki i niektóre wrotki.
Strefa wody otwartej (pelagiczna albo limnetyczna) - strefa toni wodnej do głębokości (około 3-5 m) - efektywnego przenikania promieni słonecznych; dzieli się na epipelagial - strefę prześwietloną i batypelagial - mroczną, zaciemnioną. Małe i płytkie jeziora oraz stawy nie posiadają tej strefy. Organizmy występujące w pelagialu to plankton i nekton. Zooplankton pelagiczny składa się z niewielu gatunków, jednak ilość w jakiej występuje może być znaczna. Największe znaczenie mają tu widłonogi, wioślarki i wrotki. Cechą charakterystyczną jest pionowa migracja dobowa, polegająca na przemieszczaniu się zooplanktonu nocą do warstw powierzchniowych, w dzień zaś do głębszych warstw wody. Do nektonu tej strefy należą głównie ryby.
Dwie wymienione warstwy wód (litoralna i pelagiczna) tworzą strefę Bufotyczną.
Strefa głębinowa (proiundalna - dolna strefa w głębokich jeziorach poniżej poziomu kompensacyjnego), obejmująca obszar dna i głębokiej wody. Wobec braku roślin, związanego z całkowitą ciemnością, profundalu nie zamieszkują ryby i organizmy roślinożerne. Różnorodność życia w profundalu jest bardzo mała. Do nielicznych mieszkańców tej strefy należą larwy ochotkowatych, pierścienice i małe małże z rodziny Sphaeriidae oraz przezroczyste larwy Chaoborus.
(Głębokość, do której dochodzi efektywne przenikanie światła, gdzie fotosynteza ściśle równoważy oddychanie; oddziela pelagial od profundalu.)
b. Wody płynące:
Bystrze - płycizna rzek o stosunkowo szybkim prądzie, nie dopuszczającym do osadzania się iłu i innych materiałów niesionych przez wodę. Strefę tę zamieszkują przytwierdzone do twardego podłoża organizmy bentosowe i peryfitonowe oraz dobrze pływające ryby.
Plosa - wody głębsze o mniejszej prędkości prądu i mulistym dnie, sprzyjającym rozwojowi pewnych form bentosu, zakopujących się, nektonu i w pewnych przypadkach planktonu.
We wszystkich tych strefach środowiskowych występują zarówno organizmy roślinne, jak i zwierzęce. Nas jednak interesuje tylko fauna słodkowodna, dlatego też na niej skupimy swą uwagę.
Opierając się na klasyfikacji pierwszej, uzależniającej podział organizmów od ich miejsca występowania i sposobu życia można przedstawić i scharakteryzować poszczególne typy zwierząt wodnych.
A oto niektóre z nich:
Bentos
Ślimaki (Gastropoda). Należą do typu mięczaków Mollusca. Gromada ta liczy około 90 tys. gatunków. Mają pojedynczą skorupę, zwykle zwiniętą spiralnie, która w razie potrzeby służy za schronienie dla reszty ciała, tj. nogi wraz z głową. Slimaki poruszają się za pomocą silnie rozwiniętej podeszwowatej nogi, wydzielającej obficie śluz, dzięki czemu następuje zmniejszenie tarcia między nogą a podłożem. Oprócz nogi w ciele ślimaka odróżnić można głowę zaopatrzoną w czułki (tzw. "różki"), oczy oraz otwór gębowy i wór trzewiowy, okryty muszlą.
Najpospolitszym ślimakiem żyjącym we wszystkich rodzajach naszych wód (stawy, rzeki) jest błotniarka Lymnaea stagnalis, należąca, tak jak zatoczek i rozdętka, do rodziny ślimaków płucodysznych. Posiada stożkowato skręconą muszlę. Wyróżnia się niebywałą żarłocznością; przywleczona do akwarium może zniszczyć w krótkim czasie wszystkie rośliny. Niektóre gatunki (np. b. moczarowa
Galba truncatula) mogą być żywicielami pośrednimi niebezpiecznych pasożytów. Innym rozpowszechnionym ślimakiem jest rozdętka Physa gyrina, charakteryzująca się bardzo dużą płodnością, z tego względu zawleczona wraz z roślinnością lub planktonem do akwarium może stać się plagą. W środowisku słodkowodnym żyje zatoczek Planorbarius corneus o skorupie średnicy do 4 cm, zwiniętej w jednej płaszczyźnie. Jest gatunkiem jajorodnym, odżywiającym się drobnymi wodorostami. Wymienione ślimaki mają jamę płucną, która umożliwia im oddychanie tlenem atmosferycznym, dlatego też zaliczy się je do ślimaków płucodysznych. Są jednak gatunki oddychające za pomocą skrzeli powietrzem rozpuszczonym w wodzie. Są to ślimaki skrzelodyszne. Do nich należy żyjąca w jeziorach, stawach i rzekach żyworódka Viviparus viviparus. Jej muszla zwinięta spiralnie dochodzi do 4 cm.
Oddycha skrzelami, przebywając w słodkich wodach stojących i płynących, zarośniętych roślinami, o mulistym dnie. żyworódka jest rozdzielnopłciowa, przy czym zaznacza się u niej dymorfizm płciowy. U ślimaka tego zachodzi zjawisko żyworodności. Młode rodzą się uwolnione od błony jajowej i od razu pełzają jak osobniki dorosłe.
Małże (Bivalvia). Jest to gromada mięczaków obejmująca zarówno gatunki morskie, jak i słodkowodne (około 15 tys.) o ciele zróżnicowanym na worek trzewiowy i nogę, całkowicie okrytym dwoma fałdami płaszcza, w której znajduje się para skrzel, i wytworzoną przez płaszcz dwuklapową muszlą. Żerując na dnie oczyszczają one nieco wodę z zawiesin organicznych, niszcząc jednak urządzone podłoże i wykopując rośliny wysuwaną ze skorup mięsistą nogą. Ponadto zużywają duże ilości tlenu, a ich larwy, zwane glochidiami, przytwierdzają się za pomocą specjalnych haczyków i gruczołów bisiorowych do płetw i skóry ryb, pasożytując na nich przez okres jednego do dwu miesięcy, po czym porzucają żywiciela, opadają na dno i rozpoczynają samodzielny tryb życia. Z tych względów małże nie nadają się do trzymania w zbiornikach z rybami. Jedynie dopuszczalne w akwarium nieogrzewanym są
racicznice Dreissena polymorpha. Ich larwy nie pasożytują na rybach, wolno pływając dają początek nowym koloniom. Są to niewielkie - ok. 2-3 cm długości małże, prowadzące osiadły tryb życia, wskutek czego nie niszczą dna, natomiast świetnie oczyszczają wodę z organicznych cząstek i drobnych, pływających glonów. Pospolitymi i często spotykanymi na całym niżu Polski w wodach stojących i wolnopłynących o dnie piaszczystym i mulistym są: szczeżuja Anadonta cygnea i skójka Unio pictorum. Są to rozdzielnopłciowe małże, niepożądane w akwarium. Jedynie w przypadku hodowli różanki trzeba na czas rozmnażania umieścić je w akwarium. Ich dwupłatowe skrzela służą jako komory lęgowe dla ikry.
Raki (Decapoda). Są przedstawicielami gromady skorupiaków, dzielącej się na dwie podgromady: pancerzowce (Malacostraca) - organizmy o wyższym stopniu rozwoju, żyjące w wodach morskich, słodkich i na lądzie; są skorupiakami o stałej liczbie segmentów, i członowce (Entomostraca) - drobne zwierzęta niżej uorganizowane, z których wiele wchodzi w skład planktonu. Podgromada pancerzowców dzieli się na kilka rzędów, z których wyodrębniamy rząd dziesięcionogów (Decapoda). Do rzędu tego, dzielącego się na dwa podrzędy: Natantia - pływające i Repetantia - pełzające, należą raki. Są to jedni z największych w naszych wodach przedstawiciele gromady skorupiaków. Ich ciało okryte jest twardym dobrze rozwiniętym pancerzem barwy brunatnej lub zgniłozielonej, pokrywającym część przednią, jednolitą, zwaną głowotułowiem i tylną, członowaną, zwaną odwłokiem.
W naszym kraju występują dwa gatunki raków, a mianowicie rak rzeczny, czyli
szlachetny Potamobius fluviatilis i rak stawowy P. leptodactylus. Gatunki te tylko nieznacznie różnią się między sobą. Rak rzeczny odznacza się krótkimi i grubymi kleszczami, zwierającymi się nieszczelnie oraz kolcami karkowymi na pancerzu. Występuje na terenach nizinnych w wolnopłynących, dobrze natlenionych, czystych rzekach i strumieniach. Rak stawowy charakteryzuje się długimi, wąskimi i szczelnie zamykającymi się szczypcami. Zamieszkuje stawy, jeziora i rzeki o mulistym dnie, występując również w wodach słonawych (np. ujścia rzek do morza). Raki unikają silnego światła, kryją się w norach przybrzeżnych, pod kamieniami, między zatopionymi korzeniami drzew. W dzień siedzą w norach, a żerują nocą (są wszystkożerne). Rak jest zwierzęciem rozdzielnopłciowym. Samica składa jesienią kilkaset jaj, które nosi na stronie brzusznej, pod odwłokiem. Do wiosny z jaj wylęgają się młode i po 10 dniach opuszczają ciało matki, rozpoczynając samodzielne życie. Ze względu na rozród i przebieg linienia raki stanowią interesujący obiekt obserwacji. W ciągu pierwszego roku linieją kilkakrotnie; z wiekiem liczba wylinek w ciągu roku ulega zmniejszeniu.
Barwa pancerza zmienia się w zależności od temperatury, naświetlenia oraz środowiska. Raki przebywające w wodzie przezroczystej mają barwę jaśniejszą, żyjące zaś w wodzie mętnej są ciemniejsze.
Za pokarm dla raków mogą służyć żaby, larwy owadów, małe rybki, dżdżownice, padlina, również surowe mięso i rośliny wodne. Zróżnicowanie osobników jednego gatunku na osobniki męskie i żeńskie.
Larwy chruścików (Trichoptera). Są to larwy owadów siatkoskrzydłych, podobnych w wyglądzie do motyla, składających jaja
na roślinach wodnych. Drapieżne larwy chruścików żyją w wodach stojących i bieżących, odżywiają się pokarmem roślinnym i drobnymi zwierzętami wodnymi. Budują one z piasku, żwiru, kawałków drewna, kory, liści, muszelek ślimaków itp. kunsztowne domki, w których chronią swój miękki, pozbawiony pancerza odwłok. Zależnie od gatunku budują je na swój własny sposób, wykorzystując przy tym rozmaity materiał budulcowy, zależnie od podłoża na jakim bytują. W tych to domkach, z których wystaje tylko głowa i przednia część ciała, następuje przeobrażenie larwy w poczwarkę, z której z kolei wylatuje dorosły owad. Chruściki wyciągnięte z osłony są dobrym pokarmem dla większych ryb. Nadają się również do chowania w osobnym, nieogrzewanym akwarium.
Larwy ochotek (Chironomidae). Są one, podobnie jak larwy chruścików,
doskopałym pokarmem dla ryb, chętnie przez nie zjadanym. Larwy te, koloru ciemnoczerwonego żyją w mule na dnie zbiorników, odżywiając się szczątkami roślin i zwierząt. Można je przechowywać w akwarium z pewną ilością mułu na dnie.
Płoszczyca szara (Nepa cinerea). Należy do rzędu pluskwiaków różnoskrzydłych (Rhynchota) - owadów wodnych, mających narządy gębowe kłująco-ssące. Oprócz płoszczycy należą tu również pluskolce, topielice, nartniki. Zamieszkują wolnopłynące i stojące wody, gdzie przechodzą tzw. przeobrażenie niezupełne. Płoszczyca jest pluskwiakiem, podobnie jak topielica, drapieżnym, mało ruchliwym, o płaskim, szarobrązowym ciele. Żyje zwykle zagrzebana w mule na dnie rowów, bajor, stawów itp. Z jaj wylęgają się nie larwy, lecz nie umiejące jeszcze latać, budową ciała zbliżone do dorosłych, owady młodociane.
Topielica (Ranatra linealis). Jest spokrewniona z płoszczycą. Żyje ukryta wśród roślin wodnych. Do łapania zdobyczy służą jej chwytne odnóża pierwszej pary. Atakuje nawet zwierzęta większe od siebie. Schwytane ofiary obezwładnia i wysysa. Topielica jest największa ze środkowoeuropejskich pluskwiaków i mierzy wraz z odnóżami 7,5 cm długości.
Pijawki (Hirudinea). Stanowią gromadę pierścienic i są blisko spokrewnione z rurecznikami. Pijawki są zwierzętami głównie słodkowodnymi, znane są jednak formy lądowe oraz morskie. Silnie rozwinięty wór skórno-mięśniowy pozwala pijawkom poruszać się w wodzie, prześlizgiwać się przez niewielkie szczeliny, przenikać w głąb mułu dennego. Można je spotkać nawet w niewielkich zbiornikach wodnych w ciepłej porze roku. Pospolitymi w naszych wodach pijawkami są, należące do rzędu pijawek szczękowych (Gnathobdellae), pijawka lekarska Hirudo medicinalis i wielożerna, zwana również końską
Haemopis sanguisuga. Do pijawek ryjkowych (Rhynchobdellae) należą pijawki zupełnie pozbawione szczęk, mające jedynie otwór gębowy zaopatrzony w wysuwalny ryjek. Do nich należy pijawka rybia Piscicola geometra.
Pijawka lekarska osiąga długość 10-15 cm. Odżywia się krwią kręgowców. Można ją znaleźć w stawach i rzekach o mulistym dnie z dużą ilością roślin wodnych, gdzie odznacza się doskonałością w pływaniu. Jest zwierzęciem długowiecznym, bo wiek jej dochodzi nawet do dwudziestu lat. Pijawka wielożerna żyje w wodach stojących i rzekach nizinnych. Żywi się połykając larwy większych owadów i robaki. Mając bardzo słabe szczęki nie atakuje większych ssaków, gdyż nie może przegryzać ich skóry.
Obie opisane pijawki można łatwo hodować, umieszczając je w naczyniu z zimną wodą. Mogą one być trzymane bez podawania pokarmu przez kilka (ok. 6) miesięcy bez ujemnego na nie wpływu.
Bardzo pospolita w jeziorach, stawach i rzekach jest pijawka rybia, odżywiająca się krwią głównie ryb karpiowatych i innych, drążąc otwór w skórze ryby i wysysając krew. Osiąga 2-5 cm długości.
Rurecznik molowy (Tubifex tubifex). Należą, tak jak pijawki, do typu pierścienic (Annelida), gromady skąposzczetów (Oligochaeta) i tak samo, jak pijawki są obojnakami. Występują powszechnie w ubogich w tlen zbiornikach wodnych, jak również w niewielkich strumieniach i rzeczkach, gdzie występują nierzadko w olbrzymiej ilości, drążąc w mule dennym rurkowate jamki, skąd wystaje im tylko tylny koniec ciała. Osiągają długość 1-12 cm i są jednym z ważnych i powszechnych pokarmów dla ryb akwariowych. Nie należy wyławiać ich jednak z wód zanieczyszczonych ściekami i innymi związkami chemicznymi, ze względu na ich dużą odporność na te związki, które z kolei mogą być szkodliwe dla ryb. Również zbyt częste i monotonne karmienie ryb rurecznikami wywołuje u nich stany chorobowe.
Kiełż zdrojowy (Gammarus pulex). Jest to drobny słodkowodny skorupiak denny, należący do podgromady pancerzowców (Malacostraca) rzędu obunogów (Amphipoda). Bytuje głównie w płynących wodach o piaszczystym dnie, występuje również w wodach stojących. Ten pospolity gatunek skorupiaka dorasta do 2 cm długości. Jest dosyć pospolity w naszych wodach, stanowiąc doskonałe pożywienie dla ryb (również akwariowych). Odżywia się częściami roślinnymi, napastując również mniejsze zwierzęta wodne. Hodowla kiełża w akwarium jest bardzo trudna, gdyż wymaga dużo czystej, bieżącej wody.
Ośliczka wodna (Asellus aquaticus). Często spotykanym zwierzęciem słodkowodnym, występującym w stojących lub wolno płynących wodach, gdzie pełza po dnie, odżywiając się szczątkami roślin jest ośliczka wodna, należąca do tej samej gromady, co kiełż, rzędu równonogów (Isopoda). Dorasta do 15 mm długości. Ośliczki, prowadząc ich hodowlę można umieścić w akwarium nieogrzewanym, z piaskiem i pewną ilością zgnitych roślin. Pozyskanie tych zwierząt nie nastręcza trudności, należy jednak uważać, aby nie posiadały one na grzbiecie czerwonych pasów i kropek, gdyż świadczy to o tym, iż są nosicielami pasożytów szkodliwych dla ryb.
Peryfiton
Gąbki słodkowodne (Porifera, rodzina - Spongillidae). Są to zwierzęta wielokomórkowe, z których większość żyje w wodach słonych. Nie mają określonego kształtu. Ciało najprostszych gąbek, np.
Leucosolema coriadea lub Sycon raphanus budową swoją przypomina prosty woreczek, którego ściany zbudowane są z dwu warstw komórek, tworzących ektodermę i entodermę oraz warstwy mesenchymatycznej. Gąbki żyją w koloniach; mogą tworzyć kilkucentymetrowej grubości warstwę, z licznymi odgałęzieniami i naroślami. Ich barwa - żółto-zielona zależna jest od koloru detrytusu unoszącego się w wodzie. W akwarium mogą być przyczepione na roślinach, kamieniach, korzeniach, itp. Podobne są do kłaczków przybrudzonej waty.
Stułbia (hydra) (Hydra vulgaris). Hydry są polipami; należą do typu jamochłonów. Rozmnażają się przez pączkowanie i płciowo, odżywiając się drobnymi zwierzętami wodnymi. Występują najliczniej w zarośniętych zbiornikach wodnych (stawach), przytwierdzone do roślin i kamieni. Zwierzęta te mają wydłużone, workowate ciało, od którego odchodzą czułki, zakończone stopą. Mogą się kurczyć do niewielkich rozmiarów, jak też zmieniać miejsce swojego pobytu. Zadziwiająca jest zdolność regeneracji, tj, odtwarzanie z każdej oderwanej części ciała nowego osobnika. Hydra stanowi duże niebezpieczeństwo dla narybku, mniejszych i dorosłych ryb znajdujących się w akwarium. Z tego względu nie jest tam pożądana. Zwalczanie hydry opisane zostało w numerze 67 "Akwarium".
Mszywioły (Bryozoa). Są zwierzętami wodnymi, prowadzącymi życie osiadłe i z małymi wyjątkami kolonijne. Swoim wyglądem przypominają mchy. Obrastają rośliny i inne przedmioty znajdujące się w wodzie, tworząc na nich brunatne plamy. Rozmnażają się płciowo i przez pączkowanie. Do akwarium dostają się jako przetrwalniki. Znajdując korzystne warunki rozwijają się i osadzają na roślinach, szybach itp. Są nieszkodliwe.
Pająk topik (Argyroneta aquatica). Należy do stawonogów. Jest jedynym pająkiem, żyjącym w Polsce, który prowadzi wodny tryb życia. Występuje w wodach stojących, gęsto zarośniętych roślinami, wśród których buduje gniazda podobne kształtem do dzwonów, gdzie zgromadzone jest powietrze atmosferyczne, służące mu do oddychania. W dzwonach tych topik magazynuje złowione ofiary (ośliczki, rozwielitki, larwy owadów wodnych), którymi się żywi. Pająk ten jest stosunkowo najlepiej przystosowany do życia w wodzie w porównaniu z owadarni wodnymi, gdyż może przebywać pod wodą kilka, a nawet kilkanaście dni, nie pobierając przy tym powietrza. Normalnie jest ono pobierane przez niego za pomocą odwłoka raz na kilka godzin a nawet raz na parę dni, podczas gdy owady wodne w celu zaczerpnięcia powietrza muszą przeciętnie co kilka minut wypływać na powierzchnię wody. Zaznaczyć należy jeszcze, że żywiąc się drobnymi zwierzętami wodnymi nie atakuje nigdy ryb.
Wypławki (Tricladida). Jest to gatunek robaków, należących do gromady wirków (Turbellaria). Znaleźć je można w wodach słodkich, zarówno stojących, jak i płynących, gdzie przebywają pod kamieniami lub na liściach roślin, siedząc nieruchomo albo pływając lub pełzając po podłożu w poszukiwaniu pokarmu, który stanowią, podobnie jak u topika, drobne zwierzęta wodne (larwy owadów, drobne skorupiaki, rureczniki). W Polsce występuje kilkanaście gatunków wypławków, z których najbardziej rozpowszechniony jest
wypławek biały Dendrocoelum lacteum. Ciało jego, długości 15-30 mm jest koloru mlecznobiałego, grzbietowo-brzusznie spłaszczone. Rzęski pokrywające ciało umożliwiają wypławkowi poruszanie się. Przy zdobywaniu pokarmu pomocne mu są tzw. rabdidy, występujące w nabłonku. Mogą one być wyrzucane na zewnątrz, krępując ruchy ofiary, a tym samym uniemożliwiając jej ucieczkę. Do akwarium wypławki dostają się wraz z pokarmem lub roślinami. Ze względu na wyjadanie ikry oraz atakowanie narybku są tam niepożądane. Trudności w zwalczaniu wypławków wynikają z szybkości ich rozmnażania oraz odporności na środki chemiczne. Są jednak niezbyt wytrzymałe na przebywanie w wodzie o temperałurze wyższej niż 25°C. Do ich zwalczenia mogą również posłużyć ryby żywiące się nimi i niszczące je, co daje jednak rezultat tylko w wypadku niezbyt silnego ich rozmnożenia. Jeżeli podane środki zawiodą, wówczas zbiornik należy urządzić od nowa, wypłukując go 0,5% roztworem octu lub soli kuchennej (1 łyżka na 1 litr wody) oraz czyniąc to z innymi przedmiotami, znajdującymi się w akwarium i roślinami.
Larwy ważek - Lestes, Aeschna. Ważki należą do owadów uskrzydlonych. Dzięki dwóm parom przezroczystych, bogato użyłkowanych skrzydeł błoniastych ważki doskonale, szybko i zwinnie latają. Ważki przechodzą przeobrażenie niezupełne (hemimetabolia). Ich larwy żyją w wodzie i oddychają skrzelotchawkami. Są one jednymi z najgroźniejszych drapieżców wśród podobnych sobie zwierząt. W związku z tym mają wykształcony tzw. narząd prowizoryczny w postaci długiej wyrzucanej wargi dolnej, zakończonej hakami, tworzącej maskę, która służy do chwytania pokarmu (planktonu, narybku). Dojrzałe do przeobrażenia larwy wychodzą po roślinach nad wodę, gdzie można zauważyć jak z chitynowej powłoki wychodzi dorosły owad.
Plankton
Zadychra pospolita (Branchipus schaefferi). Skorupiak ten należy, podobnie jak 5 dalej opisanych gatunków do podgromady członowców (Entomostraca); rzędu liścionogów (Phyllopoda). Występuje od maja do września w okresowych zbiornikach wodnych, zalanych łąkach i stawach o gliniastym podłożu, gdzie pływa odwrócony grzbietem ku dołowi, dzięki falistemu ruchowi odnóży. Segmentowane ciało zadychry długości 15-25 mm jest wydłużone, bocznie spłaszczone, barwy szaro-zielonej lub brązowej, przechodzącej niekiedy w czerwień.
Dziwogłówka wiosenna (Siphonophones grubii). Należy, analogicznie jak zadychra i przekopnica, do podrzędu liścionogów właściwych (Euphyllopoda). Występuje w małych zbiornikach okresowych i stawach o dnie pokrytym opadłymi liśćmi. Budową ciała przypomina zadychrę. Osiąga długość 12-28 mm. Znaleźć ją można wczesną wiosną (od marca do maja) w towarzystwie
przekopnicy wiosennej Lepidarus apus. Podobnie jak zadychra, jest doskonałym pokarmem dla ryb akwariowych.
Przekopnica właściwa (Triops cancriformis) lub (Apus canoriformis). Pojawia się latem w niewielkich zbiornikach słodkowodnych, o gliniastym dnie. Wiosną natomiast można spotkać wspomnianą już wcześniej przekopnicę wiosenną, kształtem ciała zbliżoną do gatunku omawianego. Okres występowania obu przekopnic jest bardzo krótki, z tego też względu nie są zbyt często spotykane. Pływają w sposób podobny do zadychry i dziwogłówki, stroną brzuszną ku górze, wiosłując licznymi odnóżami. Żywią się głównie detrytusem oraz larwami owadów i drobnymi skorupiakami. Jaja ich mogą przebywać w mule, na dnie, przez wiele lat, niezależnie od tego, czy dany zbiornik wysycha, czy też nie. W rozwoju występują larwy nauplius i metanauplius.
Rozwielitka (Daphnia magna). Klasyfikowana jest do podrzędu wioślarek (Cladocera). Oprócz dafni do podrzędu tego zaliczane są jeszcze rodzaje Diaphanosoma, Bosmina, Bythotrephes, Alona, Iliocryptus, Moina, Ceriodaphnia, Sida, Chydorus i inne. Zasiedlają one stojące wody słodkie (zwłaszcza małe stawy). Można je poławiać od wczesnej wiosny do później jesieni. Rozwielitki są zwierzętami rozdzielnopłciowymi z zaznaczonym dymorfizmem płciowym. Samice są większe, a na grzbiecie, pod pancerzem, znajduje się tzw. siodełko (ephippium), czyli komora lęgowa. Rozwielitki rozmnażają się biseksualnie i partenogenetycznie. W pierwszym przypadku samice składają jaja, wymagające do swego rozwoju zapłodnienia, w drugim zaś jaja bruzdkują bez zapłodnienia. Pokolenie bioseksualne występuje w okresach pogarszających się warunków bytowych, np. jesienią; wtedy to składane są jaja "zimowe", natomiast na wiosnę i w lecie z jaj "letnich" powstaje pokolenie partenogenetyczne.
Oczlik (Cyclops strenuus). Zalicza się do rzędu widłonogów (Copepoda). Występuje powszechnie we wszystkich zbiornikach wodnych, nawet w rowach zalanych wodą oraz kałużach. Oczliki można łowić od wiosny do jesieni, co nie nastręcza dużych trudności, ponieważ zasięg ich występowania ogranicza się do strefy przybrzeżnej. Ciało widłonogów, okryte cienką kutikulą, dorasta do około 3 mm. Występują trzy stadia larwalne; z jaja wylęga się nauplius (pływik), następnie w miarę linienia, powstaje metanauplius, a dalej kilka stadiów kopepoditów, mających kształt podobny coraz bardziej do postaci dorosłej. Opisane poprzednio wioślarki oraz widłonogi stanowią podstawowy składnik planktonu i są chętnie spożywane przez ryby.
Inne widłonogi to: Cyclops olthonoides, Diaptomus Wierzejski i groźny pasożyt bytujący na skrzelach ryb słodkowodnych -
Ergasilus sieboldti, Heterocope weissmanni (wraz z Cyclops strenuus przedstawione na rysunku).
Splewka karpiowa (Argulus foliaceus). Zwana również "wszą rybią". Jest to pasożyt zewnętrzny ryb słodkowodnych, występujący na skórze i skrzelach, zaliczany do rzędu splewek, czyli tarczenic (Branchiura). Żywiciela opuszcza tylko na czas rozrodu. Długość ciała: 5-7 mm. W jego skład wchodzi głowotułów i krótki, niesegmentowany odwok, podzielony na dwa płaty, pomiędzy którymi znajdują się szczątkowe widełki. Cztery pary odnóży tułowiowych służą do poruszania się. Szczękonóża przekształcone są w przyssawki. Całe ciało grzbietowo-brzusznie spłaszczone. Splewka, przywleczona do akwarium wraz z pokarmem pochodzącym ze stawów rybnych, może spowodować duże szkody wśród ryb, żywiąc się wysysaną z nich krwią, a tym samym raniąc i osłabiając je.
Małżoraczki (Ostracoda). Jest to bardzo liczna i rozprzestrzeniona podgromada skorupiaków, występujących we wszystkich, stojących i wolnopłynących wodach. Postacie słodkowodne najeżą wyłącznie do podrzędu Podocopa i głównie rodziny Cypridae. Ciało, o długości do 2 mm, okryte jest dwuklapową skorupą, spomiędzy której wystają odnóża. Małżoraczki są wielożerne: spożywają gnijące części roślin lub zwierząt, mogą również atakować młody narybek oraz ikrę, dlatego też nie są pożądane w akwarium rozpłodowym. Często przynoszone są wraz z innymi zwierzętami planktonowymi, pod względem pokarmowym nie są jednak atrakcyjne dla ryb. Nadmiernie rozmnożone w nieogrzewanym zbiorniku małżoraczki można zlikwidować, podnosząc na kilka dni temperaturę wody do około 30°C.
Wrotki (Rotatoria). Stanowią typ bezkręgowców, liczących ok. 1500 gatunków o długości od 0,04 do 3 mm. Żyją głównie w wodach słodkich, nie brak ich jednak w środowisku morskim oraz w glebie. Obok form planktonowych występują również gatunki pełzające oraz osiadłe na dnie. Dwubocznie symetryczne ciało wrotków można podzielić na trzy części: głowową (z urzęsioną tarczą na przedzie ciała), tułowiową oraz nogę. Odcinek tułowiowy i noga pokryte są kutikulą, tworzącą często pancerz. Wrotki są organizmami rozdzielnopłciowymi, z zaznaczonym dymorfizmem płciowym; samce są znacznie mniejsze, żyją krótko, często pozbawione są przewodu pokarmowego.
Cechą charakterystyczną wrotków jest odporność na rozmaite warunki środowiskowe. Niektóre gatunki spotyka się bowiem w klimacie arktycznym, jak również w gorących źródłach o temperaturze 40-6O°C. Wrotki są dobrym pokarmem dla narybku, z tego też względu na zimę można założyć ich hodowlę. W akwarium umieszcza się trochę nitkowatych glonów, kulturę
klejnotki zielonej (Euglena viridis) i zebrane wrotki, których wiosną i jesienią w stawach i innych małych zbiornikach wodnych nie brakuje. Hodowlę można przetrzymywać przez dłuższy czas, w dobrze oświetlonym miejscu, nie zmieniając wody.
Wodopójki (Hydrachnida). Nie są typowymi przedstawicielami planktonu. W wodach słodkich występuje dziewięć rodzin wodopójek, z których niektóre gatunki prowadzą pasożytniczy tryb życia (Unionicola). W potokach występują dwie rodziny Sperchonidae oraz Unionicolidae. Przykładem wodopójek nie składających się na plankton, a stanowiących perfiton mogą być łażące Limnocharidae.
Wodopójki są głównie mieszkańcami strefy przybrzeżnej. Ciało, kulistego kształtu, o długości do 3 mm, jest (zależne od gatunku) przeważnie jaskrawo ubarwione, koloru czerwonego lub brunatnego. Dzięki odnóżom, przystosowanym do pływania, formy planktonowe poruszają się bardzo szybko. Istnieją jednak gatunki wolno pływające: zaliczane do rodziny Hydrachnidae. Pożywienie stanowi drobny plankton; mogą również atakować świeżo wylęgnięty narybek, dlatego ich obecność w akwarium tarliskowym nie jest pożądana. Przyniesione wraz z planktonem wodopójki są niechętnie zjadane przez ryby.
Larwy wodzienia (Chaoboridae). Przeźroczyste larwy wodzienia występują przez cały rok w wodach słodkich, w różnych środowiskach, od drobnych kałuż do głębokich, zimnych jezior. Unoszą się one w toni wodnej, ale starsze stadia przebywają na dnie, zagrzebane w mule, stanowiąc element głębinowego bentosu. Stanowią dobry pokarm dla ryb, przez które są chętnie zjadane, lecz drapieżny tryb życia nie pozwala na trzymanie ich w zbiorniku rozpłodowym gdyż mogą zaatakować narybek.
Nekton
Żaba wodna (Rana esculenta). Należy do rzędu płazów bezogonowych (Anura). Stanowią one najliczniejszą grupę (około 1700 gatunków) w gromadzie płazów są najwyżej uorganizowane. Ciało ich jest krótkie, spłaszczone i pozbawione ogona. Mają dwie pary kończyn, z których tylne są dłuższe i umożliwiają skakanie. Żaba wodna występuje niemal w całej Europie z wyjątkiem Półwyspu Skandynawskiego i Islandii oraz północnej części W. Brytanii. Zamieszkuje płytkie zbiorniki, żyjąc w wodzie lub nad wodą. Zimuje również w środowisku wodnym, oddychając wtedy wyłącznie powierzchnią skóry. Dorosłe osobniki żywią się owadami, pierścienicami i ślimakami oraz małymi kręgowcami. Na pokarm kijanek składa się natomiast zarówno pokarm zwierzęcy jak i roślinny. ślimaki. Jaja składane są w kokonach, wokół łodyg roślin wodnych, co zapewnia im dostęp do powietrza atmosferycznego.
W Polsce podlega prawnej ochronie.
Neuston
Krętak (Dineutes natator). Zalicza się do chrząszczy. Na uwagę zasługuje jego duża wszechstronność, potrafi bowiem dobrze pływać po powierzchni wody, na wpół w niej zanurzony, jak też nurkować i latać w powietrzu. Interesująca jest budowa oczu, które podzielone na dwie części, służą mu do patrzenia nad i pod powierzchnię wody. Larwy krętka prowadzą analogicznie, jak to ma miejsce u larw opisanego uprzednio pływaka żółtobrzeżka, drapieżny tryb życia.
Nartniki (Hydrometra - rodzina Gerridae, Veliidae). Przedstawicielem rodziny Gerridae jest duży nartnik Gerris, zaś rodziny Veliidae mniejszy, krótkonogi
nartnik Rhagovelia. Są to pluskwiaki często spotykane na powierzchni wód stojących, gdzie dzięki swoim nietypowym nogom biegają lub raczej ślizgają się, utrzymując się równocześnie na błonce powierzchniowej. Można je hodować w zbiornikach z wodą i roślinami, gdzie żyją nawet przez kilka miesięcy. Wspomniane "nietypowe" nogi nartników pokryte są niezwilżanymi (hydrołobnymi) włoskami, dlategoteż błonka powierzchniowa wody nie ulega przerwaniu, ale ugięciu. Podobnie rzecz się ma z krętakiem, którego brzuszna strona ciała pokryta jest również takimi włoskami.
Larwy komarów (Culex). Występują w wodach stojących; można je znaleźć w okresie od wiosny do późnej jesieni w rowach z wodą, kałużach leśnych, bezrybnych stawach itp. Spotykamy je tam nieraz w ogromnych ilościach, gdzie zwisają nieruchomo z wysuniętymi rurkami oddechowymi ponad powierzchnię wody; samo ciało zaś nie przylega do błonki powierzchniowej. W razie niebezpieczeństwa, gwałtownymi ruchami ciała schodzą szybko w głębsze partie zbiornika. Są one bardzo dobrym pokarmem, szczególnie dla większych ryb. Długie przetrzymywanie larw i poczwarek komarów grozi rozwinięciem się ich w dojrzałe owady, dlatego też nie należy ich przechowywać w domu.
Rysunki wykonane przez autora wg: Wesenberg-Lunda (1939 i 1943), Żadina (1966) Simma (1951), Kuttner-Kolisko (1949), Hutchinsona (1967), Słotyka (1974), Pennaka (1953), oraz własne.
Recenzował: dr Alfred Borkowski
"Akwarium" 5-6/87
strona główna
