Zróżnicowanie zachowania płciowego pawich oczek
w warunkach naturalnych

(Przedruk elektroniczny za zgodą PZA z czasopism "Akwarium" nr 4/92)

Iwona i Robert Makuchowie


   Nie ma akwarysty, który nie wiedziałby o tym, że najpopularniejsze bodajże ryby hodowane w domowych zbiornikach - pawie oczka zwane potocznie gupikami (Poecilia reticulata Peters, 1859) cechuje duże wewnątrzgatunkowe zróżnicowanie morfologiczne. Dotyczy ono zwłaszcza samców i przejawia się zróżnicowaniem barw i kształtów płetw. Stało się to przyczyną kilkakrotnego opisywania okazów gupików z różnych terenów jako osobnych gatunków oraz umożliwiło wyhodowanie standardów konkursowych (5). W związku z dużą zmiennością morfologiczną oraz szybkim tempem rozmnażania ryby te są dla uczonych dogodnym obiektem do badań genetycznych.
   Gupiki cechuje jednak nie tylko zróżnicowanie morfologiczne. Ryby żyjące w różnych środowiskach naturalnych różnią się także zachowaniem, m.in. zachowaniem płciowym i sposobami unikania drapieżników.


Fot. Przemysław Malkowski
   W ciągu ostatnich lat intensywnie badano gupiki różnych populacji na wyspie Trynidad. Badania te wykazały między innymi, że pawie oczka ze strumieni górskich, o czystej i szybko płynącej wodzie, są większe i barwniejsze niż występujące w rzekach nizinnych, o wodzie cieplejszej, wolniej płynącej i mętnej. Wody górskie i nizinne różnią się także pod innym, bardzo istotnym względem. W tych pierwszych żyje tylko jeden drapieżnik - strumieniak Rivulus hartii, atakujący wyłącznie małe gupiki. Natomiast w rzekach nizinnych występują liczne i różnorodne drapieżniki żywiące się gupikami, między innymi hodowana w akwariach akara błękitna (Aequidens pulcher)(3). Dane innych badaczy, między innymi Endlera (2) wskazują, że mniej lub bardziej żywe zabarwienie samców pawich oczek jest wynikiem kompromisu pomiędzy selekcją przez drapieżniki, a selekcją płciową (jest bowiem oczywiste, że samce barwniejsze mają większą szansę stania się "wybrańcami" samic i przekazania swoich cech potomstwu).
   Luyten i Liley (4) podjęli badania zachowania płciowego samców gupików w obu rodzajach omówionych wcześniej wód północnego Trynidadu. Wiadomo bowiem, że zapłodnienie samic gupików może nastąpić na skutek dwóch różnych zachowań samców (1):
   1. Samiec porusza się przed samicą, wygina swoje ciało w łuk lub sigmoidalnie i drży. Może on utrzymać tę pozycję przez kilka sekund przed podjęciem próby zapłodnienia, podczas której usiłuje wprowadzić gonopodium (przekształconą w zewnętrzny organ płciowy płetwę odbytową) do otworu płciowego samicy. Konieczne jest tutaj współdziałanie samicy; pływa ona w zwartych kręgach eksponując otwór płciowy. Po kopulacji samiec odpływa od samicy i wykonuje liczne charakterystyczne "szarpane" ruchy.
   2. Samce mogą także zapłodnić samicę bez zalotów i bez jej współpracy. Zbliżają się do samicy od tyłu i obracając swoje gonopodium do przodu próbują włożyć je w otwór płciowy.
   Autorzy omawianej pracy założyli, że w wodach czystych, gdzie dominującym drapieżnikiem jest Rivulus, selekcja płciowa faworyzować będzie znaczenie wizualnych składników zalotów - żywego ubarwienia i dużych rozmiarów. Natomiast w wodach nizinnych, mętnych i bogatych w drapieżniki, powinna nastąpić redukcja znaczenia tych czynników, należy natomiast oczekiwać zwiększonej w stosunku do wód górskich częstości drugiego typu zachowania płciowego. Badania terenowe nad populacjami gupików z rzek Paria, Naranjo oraz Guayamare potwierdziły przypuszczenie autorów. Gupiki z czwartej rzeki, Lower Aripo, bogatej w drapieżniki, ale o własnościach fizycznych pośrednich między omawianymi typami wód przejawiały zachowania pośrednie.
   Autorzy przywieźli z wyprawy pawie oczka pochodzące z wymienionych czterech rzek i rozmnożyli je w swoim laboratorium w Vancouver (Kanada). Potomstwo hodowali w jednakowych warunkach i następnie badali jego zachowanie płciowe. Okazało się, że zachowanie to jest w znacznym stopniu zgodne z zachowaniem rodziców żyjących w warunkach naturalnych, wskazując na jego dziedziczne uwarunkowania. A zatem populacje gupików z rzek jednej wyspy różnią się między sobą genetycznie (oczywiście nieznacznie - są to wciąż populacje jednego gatunku). Różnice te gwarantują optymalny sposób zachowania osobników, dostosowany do warunków życia.

 

Literatura:

  1. E. Clark i LL Aronson (1951). Sexua! behavior in the guppy Lebistes reticulatus, Zoologica 36, str. 49-66
  2. J.A. Endler (1983). Natural and sexual selection on color patterns in poeciid fishes. Enr. Biol. Fishes 9, str. 173-190
  3. N.R. Liley i B.H. Seghers (1975). Factors affecting the morphology and behaviour of guppies in Trinidad. Function and evolution in behavior, Clarendon Press, Oxford, str. 92-118
  4. P.H. Luyten i N.R. Liley (1985). Geografie variation in the sexual behaviourof the guppy, Poecilia reticulata (Peters). Behaviour 95, str. 164-179
  5. E. Szydłowska (1981). Pawie oczka - ryby standardowe. Akwarium 63-64, str. 82-88.


"Akwarium" 4/92

strona główna